مقاله تجلی قرآن و حدیث در اشعار مولانا

تجلّی قرآن و حدیث در شعر مولانا

چکیده ...........................................................3

درآمد .............................................................5

بخش اول: پیشینه ی اثر پذیری شاعران فارسی

از قرآن و حدیث ..................................................6

بخش دوم : شیوه ها و گونه های اثرپذیری از

قرآن و حدیث

 1-  اثرپذیری واژگانی .........................................14

   الف) وام گیری ...........................................14

   ب  ) ترجمه ...................................................15

   ج   ) برآیند سازی....................................15

2- اثرپذیری گزاره ای ......................................18 

  الف ) اقتباس و تضمین .................................18

  ب   ) حل ........................................18

3- اثرپذیری گزارشی

  الف ) ترجمه ..........................................19

  ب   ) تفسیر..................................................20

4- اثر پذیری الهامی- بنیادی ................................21

5- اثرپذیری تلمیحی ............................................22

6- اثرپذیری تأویلی ................................................23

7- اثرپذیری ساختاری سبكس ............................24

بخش سوم: ملّای روم و نمونه هایی از تجلّی

قرآن و حدیث در سروده های او..................................25

منابع و مآخذ ........................................... 33

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

چكیده

  آنچه نگارش شده پژوهشی است درباره ی بازنمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در شعر مولانا كه در سه بخش تدوین شده است

در بخش  نخست از مسائلی چون زمینه های اثرپذیری  شعر فارسی از قرآن و حدیث، پیشینه ی آن ، تحول و تكامل آن، موافقت و مخالفت با آن،شیوه های پیدا و پنهان آن، تفنّن گرایی با آن و...بحث شده است.

در بخش دوم شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن و حدیث را با نام هایی چون اثرپذیری واژگانی گزاره ای، گزارشی،تأویلی،تفسیری،تصویری، ساختاری و ...آورده شده است .

دربخش سوم نمونه هایی ازبهره گیری ها واثرپذیری های مولانا ازآغازتا پایان سده هشتم گردآوری شده است و سعی شده تا نمونه ها متنوع و نكته آموز باشند.

درباره ی حدیث های كتاب كه  بیشتر آن ها ازمآخذ معروف و معتبر گرفته شده است گفتنی است كه شاید پاره ای از آن ها از دیدگاه حدیث شناسی امّا و اگرهایی داشته و یا مجعول باشند.

اما آنچه بیشتر حایزاهمیّت است اینكه سخنورساختارقرآنی یا حدیثی را به عنوان نمونه و سرمشقی پیش چشم می گیرد و سخن خود را در ساخت و بافتی می پردازد كه با آ‌ن همخوان باشد نمونه را می توان از مثنوی مولوی نام برد كه روساخت آن با روساخت قرآن مجید همخوانی هایی دارد .

به عبارت دیگرهمانگونه كه به ظاهرآیه های قرآن بریده بریده می نمایدامّا درباطن پیوندی ژرف وشگرف دارند و آن را كسی در می یابد كه با قرآن انس گرفته و با جان و دل وتقوا به حریم حرمت قرآن اذن دخول یافته است . مثنوی معنوی نیز كتابی است كه به ظاهر از نظمی بهنجار و پیوندی استوار تهی است و چه بسا كسانی كه آن را مجموعه ای ازمطالب پراكنده می دانند امّا آنكس كه به مثوی خو گیرد میان آن مطالب پریشان پیوندی پنهانی می یابد كه محور اصلی آن تداعی شگرف مولانا است . ...

...

 اثرپذیری الهامی- بنیادی

در این شیوه،گوینده مایه و پایه ی سخن خویش را از آیه یا حدیثی الهام می گیرد و سروده ی خویش را بر آن نكته ی الهام گرفته بنیاد می دهد،و سخنی می پردازد كه آشنایان،آن را با آیه یا حدیثی در پیوند می بینند؛ پیوندی گاه تا آن جا نزدیك و آشكار كه سخن را ترجمه ای از آیه یا حدیث فرا می نماید،و گاه چنان دور و پنهان كه پذیرش اثر پذیری را دشوار می سازد.

 مانند این بیت مولانا :

 هر  كه را در جان  خدا  بنهد  محك         مر  یقین  را  باز  داند  او ز شك

مولانا بر پایه ی آیاتی چون َومَنْ یتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً[1](هر كس پرهیز و پارسایی كند خدا راه بیرون شد ازتنگنا ها را پیش پای اومی نهد) واِنْ تَتَّقُوا اللهَ  یَجْعَلْ لَكُمْ فُرقاناً[2] (اگر پروایی و پارسایی پیشه كنید، خداوند به شما بینشی می دهد كه حق و باطل راازهم باز شناسید)،بیت بالا را سروده است .

5- اثر پذیری تلمیحی

در این شیوه گوینده سخن خویش را مانند اثر پذیری الهامی – بنیادی بر پایه ی نكته ای قرآنی  یا روایی بنا می نهد، امّا  به عمد  آن را با  نشانه و اشاره ای همراه  می سازد و به این گونه خواننده ی  اهل  و آشنا را به آن چه خود بدان نظر داشته، راه می نماید و چه بسا خواننده ی نا آشنا را به كند و كاو وامی دارد،و همین تفاوت آشكار اثر پذیری تلمیحی با الهامی- بنیادی است.مانند این ابیات مولانا :

بی حس و بی هوش و بی فكرت شوید           تا خطاب ارجعی را بشنوید

                                                         مثنوی،1/568

تلمیح به آیه ی یااَیَّتُها النَفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّكِ راضیةً مرضیةً[3](ای  نفس آرام یافته  ،خرسند و خداپسند به سوی خدا بازگرد ).

هیچ كرّمنا شنید این آسمان            كه شنید این آدمی پر غمان

                                                          مثنوی ، 6/139

تلمیح به آیه ی وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنی آدَمَ[4](همانا ما آدمی زادگان راگرامی داشتیم و كرامت بخشیدیم)

- طلاق ،2[1]

- انفال ،29[2]

-فجر ، 27و28[3]

- اسراء، 70[4]